Akıl Anlayışları ile Temel İlkeleri Arasındaki İlişki Açısından Bir Mu‘tezile-Eş‘ariyye Mukayesesi
Öz
Dini düşüncenin en temel problemlerinden biri akıl-nakil, diğer bir isimlendirme ile bilim-din ilişkisidir. Bu problem, İslâm düşünce geleneklerinin oluşumunda belirleyici etkenlerin başında gelir. Akıl-vahiy ilişkisi mezheplerin teşekkülünü etkilemesinin yanı sıra onların temel ilkelerinin tümüne sirayet eden çok önemli bir meseledir. İslâm düşüncesinin kurucu unsurlarından biri olan Mu‘tezile ekolü, dinin doğru anlaşılabilmesinin aklın yorumlayıcı gücü ile mümkün olacağını düşündüklerinden, nassı da bu temel ilke üzerinden anlamayı tercih ettiler ve bu tavır Mu‘tezile kelamcılarını soyut bir tanrı anlayışına ve insan aklını ve özgürlüğünü vurgulayan bir düşünsel yapıya götürdü. Buna mukabil İslâm düşüncesinin önemli bir geleneği olan Eş‘ariyye ise dinin anlaşılması ile metne sadık kalma arasında doğrudan bir ilişki kurdu. Diğer bir ifade ile aklın yorumlamasını lafzın delalet imkânları ile sınırladı. Dini metinlerin anlaşılması tamamen saf akla bırakıldığında kulun kendi beklentilerini ve arzularını din olarak belirleyeceğini düşünen Eş‘arî kelamcılar kendilerine göre tutarlı bir tanrı-âlem ilişkisi kurdular ve dinin doğru anlaşılması için, ilâhî zâta yakışan olumlu tüm sıfatlarla Allah’ın tavsif edilmesi gerektiğini düşündüler. Böylece çerçevesi çizilen bu makale özellikle tevhid, adalet ve el-va‘d ve’l-vaîd ilkeleri üzerinden yapılacaktır. Zira ekollerin farklılıklarına bu esaslar konusundaki görüşler önemli miktarda işaret etmektedir.
One of the most fundamental problems of religious thought is the relationship between reason and revelation. It's called the religion-science relationship too. This problem is one of the determining factors in the formation of Islamic thought traditions. The relationship between reason and revelation is a very important issue that not only affects the formation of sects but also reveals all of their basic principles. The scholars of Mu‘tazilah, one of the founding traditions of Islamic thought, preferred to understand revelation through this basic principle because they thought that understanding religion correctly would be possible through the interpretive power of reason. This attitude led Mu‘tazilite thinkers to an abstract understanding of God and emphasized the human wisdom and freedom. On the other hand, Ash‘arites, the greatest tradition of Islamic thought, established a direct relationship between understanding of religion and being text-centered. In other words, they limited the interpretation of the mind with the possibilities of evidence of the word. According to Ash‘ari thinkers, when we leave the understanding of the religious texts to pure reason, it is thought that the servant would determine his own expectations and desires as religion. They also established a God-realm relationship consistent with their attitude and thought that the correct understanding of religion would be possible by depositing all positive attributes befitting to God. The article in which the main frame is drawn will be based on the principles of divine unity (tawhid), justice and retribution (al-wa’d wa al-wa’id).
Anahtar Kelimeler:
Referanslar
- Aydınlı, Osman. “Mu’tezile Ekolü: Teşekkülü, İlkeleri ve İslâm Düşüncesine Katkıları”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi (Bilimsel Birikim) 3/3 (2003), 27-54.
- Bakır, Abdülhalik. “Basra” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Erişim 13 Mayıs 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/basra#1
- Birûnî, Ebû Reyhan Muhammed b. Ahmed. Âsâru’l-bâkıye ‘ani’l-kurûni’l-hâliye. thk. E. Sachau. Leipzig: Otto Harassowitz, 1923.
- Boyce, Mary. Textual Sources for the Study of Zoroastrianism. Chicago: The University of Chicago Press,1990.
- Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Câhiz el-Kinânî. Kitâbü’l-hayevân. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi't-Türâsi'l-l‘Arabî, 1969.
- Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Cürcânî el-Hanefî. Ta‘rîfât. çev. Arif Erkan. İstanbul: Bahar Yay., 1997.
- Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf el-Cüveynî et-Tâî en-Nîsâbûrî. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. thk. Ali Sâmi en-Neşşâr v.dğr. İskenderiye: Münşeâtü’l-Maârif, 1969.
- Cüveynî, el-İrşâd ilâ kavâtı‘i’l-edilleti fî usûli’l-i‘tikâd, thk. Muhammed Yusuf Musa, Kahire: Mektebetü'l-Hanci, 1950.
- Çubukçu, İbrahim Agâh. “Mutezile ve Akıl Meselesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12 (1964), 51-61.
- Demir, Hilmi. Delil ve İstidlâlin Mantıkî Yapısı: İlk Dönem Sünnî Kelâm Örneği. İstanbul: İSAM, 2012.
- Emîn, Ahmed. Fecru’l-İslâm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabî, 1969.
- Erkol, Ahmet. “Mu‘tezilî Düşüncede Dinamizm ve Mu’tezile Düşüncesinin İslam Toplumunu Dönüştürmedeki Etkisi”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi (Bilimsel Birikim), 2003, 3/3.
- Ebû Hanîfe, el-Fıḳhü’l-ekber (Ali el-Kārî, Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber içinde), Beyrut: Dâru’l-Kütübi'l-İlmiyye, 1984.
- Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Eş‘arî el-Basrî. el-İbâne ‘an usûli’d-diyâne. Nşr. Abdülkadir Arnaût. Beyrut: Mektebetü Dâri’l-Beyân, 1981.
- Eş‘arî. Ebü’l-Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-musallîn. Nşr. M. Muhyiddîn Abdülhamîd. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, 1990.
- Eş‘arî. el-Lüma‘. nşr. Hammûd Gurâbe. Kahire: el-Hey’etü’l-Âmme li-Şuûni’l-Metâbii‘l-Emîriyye, 1975.
- Hâkim, Ebû Abdullah İbnü’l-Beyyi’ Muhammed Hâkim en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek ale's-Sahihayn. 4 Cilt. Haydarabad: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1915.
- Hiriyanna, Mysore. Hint Felsefesi Tarihi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2011.
- İbn Emîr, Ebü’l-Feth Muslihüddin Musa et-Tebrizî İbn Emir el-Hac. el-Kâmil fi usûli’d-din fi ihtisâri’ş-şâmil fi usûli’d-dîn. thk. Cemal Abdünnâsır Abdilmün‘im. 2 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2010.
- İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen el-İsfahânî en-Nîsâbûrî. Mücerredü Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. nşr. Daniel Gimaret Beyrut: Dâru’l-Meşrık, 1987.
- İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Hasen el-Hadramî el-Mağribî et-Tûnisî. Mukaddime. Beyrut: Dâru’l-fikr, 2001.
- İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Melâhimî el-Hârizmî. Kitâbü’l-fâik fî usûli’d-dîn. thk. Faysal Bedir Avn. Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2010.
- İbn Murtazâ, el-Mehdî li dînillâh Ahmed b. Yahya b. el-Murtazâ. Kitâbu el-milel ve’n-nihâl min eczâi kitâbi’l-bahr ez-zahhâr el-câmi‘ li-mezâhibi ulemâi’l-emsâr. thk. Muhammed Cevâd Meşkûr. Tebriz: 1959.
- Avni İlhan, “Aslah” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Erişim 14 Mayıs 2020), https://islamansiklopedisi.org.tr/aslah.
- Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Fadlu’l-i‘tizâl ve tabakâtü’l-Mu’tezile. thk. Fuâd Seyyid. Tunus: 1986.
- Kâdî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-te’vîl ve’l-‘adl. thk. İbrahîm Medkûr-Taha Hüseyin. 12 Cilt. Kahire: Dâru’l-Mısriyye, 1963.
- Kâdî Abdülcebbâr. el-Muhît bi't-teklîf. Nşr. Ömer Seyyid Azmî-Ahmed Fuâd el-Ehvanil. Kahire: Dâru'l-mısriyye, ts.
- Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu’l-usûli’l-hamse. thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetu vehbe, 1988.
- Karadeniz, Osman. “Seyyid Bey’in Kaza-Kadere Bakışı”, Türk Hukuk ve Siyaset Adamı Seyyit Bey Sempozyumu, 115-131. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1997.
- Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
- Köksal, Emre. “İlk Dönem Mu’tezile Kelâmında Zât-Sıfat İlişkisi -Sıfat, Mânâ ve Ahvâl Kavramları Üzerinden Bir Değerlendirme”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/40 (2018), 235-249.
- Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el-Mâtürîdî es-Semerkandî. Kitâbü’t-tevḥîd. Nşr. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi. İstanbul: İSAM, 2003.
- Mânkdîm Şeşdîv, Ebü’l-Hüseyn Kıvâmüddîn Ahmed b. Ebî Hâşim Muhammed el-Hüseynî el-A‘râbî el-Kazvînî. Ta‘lîk ‘alâ şerhi’l-usûli’l-hamse. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1965.
- Mesûdî, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hüseyn b. Alî el-Mes‘ûdî el-Hüzelî. Kitâbut-tenbîh ve’l-işrâf, thk. Michael Jan de Goeje (Beyrut:1965).
- Namlı Abdullah. “Ulûhiyet Bağlamında İslam’ın Matematiksel Olmayan Yönü”. Kelam Araştırmaları Dergisi 15/2 (2017), 421-445.
- Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid en-Nesefî. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Muhammed Enver Hamid İsa. 2 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs el-Cezire, 20114.
- Neşşâr, Ali Sami. Neş’etu’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslam. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, ts.
- Özler, Mevlüt. İslam Düşüncesinde Tevhid. İstanbul: Nun Yayıncılık, l995.
- Özler, Mevlüt. “Tevhid” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Erişim 13 Mayıs 2020). https://islamansiklopedisi.org.tr/tevhid#1
- Şeyh Müfîd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. en-Nu‘mân el-Hârisî el-Ukberî. Evâilü’l-makâlât ve't-ta‘likât aleyhâ. thk. İbrâhim el-Ensârî. Beyrut: Dâru’l-Müfîd, 1993.
- Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn (Lisânüddîn) Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. thk. Muhammed Seyyid Kilani. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1975.
- Şehristânî. el-Milel ve’n-nihal. nşr. Muhammed Fehmi Muhammed, Beyrut: 1940, ts.
- Türker, Ömer. Eş‘arî Kelâmının Kırılma Noktası: Cüveynî’nin Yöntem Eleştirileri, İslâm Araştırmaları Dergisi 19 (2008), 1-24.
- Türkmen, Hasan. “Söylemin Belirleyiciliği Bağlamında Tenzihi Söylemin İzdüşümü”. Artuklu Akademi: Mardin Artuklu Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 3/1, (2016), 55-80.
- Üçer, İbrahim Halil. “Antik Helenistik Birikimin İslam Dünyasına İntikali: Aristotelesçi Felsefenin Üç Büyük Dönüşüm Evresi”, İslam Felsefesi Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2017), 41.
- Ünverdi, Veysi. “Mu‘tezile’nin İnanç Sistemi; Usûl-i Hamse/Beş İlke ve Arka Planı”. Artuklu Akademi: Mardin Artuklu Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 4/2 (2017), 1-28.
- Yıldız, Mustafa. “Gazzâlî’ye Göre Akıl ve Dinî Bilgi Kaynağı Olarak Aklın Önemi”. Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi 3/4 (2014), 14-28.