Eş‘arî’nin Varlık Anlayışının Epistemolojisine Etkisi Effecting Ashari’s Understanding of Being on His Epistemology
Öz
Ebu’l-Hasan el-Eş'arî (ö. 324/936), kelâm anlayışının köşe taşlarını Allah'ın irade ve kudretinin sınırsızlığı ilkesi ile ördü. Bu ilke bütün yapısıyla âlemin, Allah'ın bu sıfatlarının sonucu olması hasebiyle zorunlu nedenselliği kabul etmeyen bir nitelikte olmasını gerektiriyordu. Zira bir taraftan irade ve kudreti sorgulanmayan bir tanrı diğer taraftan onun bu özelliklerine tamamıyla ram olmayan bir âlem tutarlı görünmemektedir. İmam Eş'arî, kelâmcı olmanın getirmiş olduğu bir tutumla, tanrı-âlem ilişkisini tutarlı bir şekilde ortaya koymaya çalışırken Mütekaddimîn döneminin temel istidlâl metodu olan gaibin şahide kıyasını kullandı. Bu metot âlemden yola çıkmayı gerektirdiğinden dolayı âlemin kendine has bir yapısı olmasını yani âlemde nesnel bir özün olmasını gerektirmektedir. Aksi takdirde metafizik alan için onu bir argüman haline getirmenin zemini olmayacaktır. Kendi yapısında nesnel bir öz taşıması demek meful konumundaki âlemin her an doğrudan ilahi müdahaleye açık olmadığı ve bundan dolayı kısmi nedensellik barındırdığı anlamına gelmektedir. Kâdir-i muhtâr tanrı anlayışı ise âlemde zorunlu nedenselliği gerektirecek hiçbir argümanı kabule elverişli olmadığından dolayı Eş'arî zorluk yaşamasına rağmen zorunlu nedenselliğe götürmeyecek bir istidlâlde bulunmaktadır. Bu makale Eş'arî’nin karşılaştığı bu probleme çözüm bulma çabası ve bunun kelâm ilmindeki etkilerini ortaya koymayı hedeflemektedir.
Abul-Hasan al-Ash'ari (d. 324/936) used the principle of the infiniteness of God’s will and power as the cornerstone of his perception of Kalam. This principle, by its very nature, requires the world to be in a state that does not accept the obligatory causality because it was the result of these attributes of God. Therefore it does not seem to be consistent to have a God that his will and power is unquestionable and a universe that is not entirely relying on that God. Imam Ash'ari, since he was a theologian, used the comparison of the unknown to known as a reasoning method from Mutaqaddimûn era. Since this method requires taking universe as a starting point, it also makes it necessary for universe to have a structure of its own. Otherwise, there won't be a logical ground for us to make it an argument for metaphysical field. Having an objective structure of its own means that universe which has been created, is not open to Divine intervention at any time and therefore it has a partial causality within. Since the notion of a God which does whatever he wants and does not have to do anything because of a necessity, is not able to accept the causality in the universe, Ash'ari uses a reasoning method that won’t lead to obligatory causation. In this article, the effort of Ash'ari to find a solution for this problem he faced and the effects of this effort to the theology field are aimed to be laid down.
Anahtar Kelimeler:
Eş‘arî, Kādir-i Muhtâr, Nedensellik ve Kıyas
al-Ashari, al-Qadir al-Mukhtar, Causality and Syllogism
Referanslar
- Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. el-Beyân. Thk. Richard J. Mc Carty. Beyrut: el-Mektebetü’ş-Şarkıyye, 1958.
- Bâkıllânî. Olağanüstü Olaylar ve Aralarındaki Farklar: Mûcize, Kerâmet, Sihir. Trc. Adil Bebek, İstanbul: Rağbet Yayınları, 1998.
- Bâkıllânî. Temhîdü’l-evâil. Nşr. İmâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1986.
- Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. eş-Şâmil fî usûli’d-dîn. Thk. Ali Sâmi en-Neşşâr - Süheyr Muhammed Muhtâr - Faysal Budeyr Avn. İskenderiye: Münşeâtü’l-Maârif, 1969.
- Cüveynî. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. Thk. Abdülazîm ed-Dîb. Doha: Câmiatu Katar, 1978.
- Nesefî, Ebü’l-Muîn. Tebsiratü’l-edille fî usûli’d-dîn. Thk. Claude Salamê. 2 Cilt. Dımaşk: Institut Français de Damas, 1990.
- Ebü’l-İz, Muzaffer b. Ali. Şerhu’l-İrşâd li’l-Cüveynî. Fazıl Ahmet Paşa. 824: 1a-183a. Köprülü Kütüphanesi.
- Eşʻarî, Ebu’l-Hasan. el-İbâne ‘an usûli’d-diyâne. Thk. Fevkıyye Hüseyin Mahmûd. Kahire: Dârü’l-kitâb, 1987.
- Kahraman, Hüseyin. Cüveynî’de İlliyet Teorisi. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2015.
- Kahraman, Hüseyin. “Ma’dûmun Şeyiyyeti Teorisine Cüveynî’nin Getirdiği Eleştiriler ve Bunların Eş’arî Kelâmı Açısından Değerlendirilmesi”. Kelâm Araştırmaları Dergisi 14/2 (2016): 443-459.
- İbnü’l-Emîr, Ebü’l-Feth Muslihüddin Musa et-Tebrizî. el-Kamil fî usûli’d-dîn fî ihtisâri’ş-şâmil fi usûli’d-din. Thk. Cemal Abdünnasır Abdülmünim. Kahire: Dârusselâm, 2010.
- İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan b. Furek el-Ensârî. Mücerred-ü Makālâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. Nşr. Daniel Gimaret. Beyrut: Dârü’l-meşrık, 1987.
- Kādî Abdülcebbâr. el-Muhît bi’t-teklîf. Nşr. J. J. Houben. Beyrut: el-Matbaatü’l-Katolikiyye, 1965.
- Kādî Abdülcebbâr. Şerhu usûli’l-hamse, Mu‘tezile’nin Beş İlkesi. Trc. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
- Kādî Abdülcebbâr. el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-‘adl. Thk. Tevfik Tavil - Saîd Zayid. 16 Cilt. Kahire: Darü’l-Mısriyye, 1963.
- Koloğlu, Orhan Şener. Cübbâîler’in Kelâm Sistemi. İstanbul: İSAM Yay, 2011.
- Nîsâbûrî, Ebü’l-Kâsım. el-Gunye fi’l-kelâm. Thk. Mustafa Hasaneyn Abdülhâdî. 2 Cilt. Kahire: Dârü’s-Selâm, 2010.
- Türker, Ömer. “Îlâhî Fiillerin Nedenliliği Sorunu”. İslâm Araştırmaları Dergisi 17 (2007): 1-24.
- Türker, Ömer. “Vahdet-i Vücûd Düşüncesi”, Tarihten Günümüze Tartışmalı İnanç Meseleleri II, Nûri Muhammedi, Vahdet-i Vücûd, Rüya. Ed. Mehmet Bulğen - İsmail Taşpınar. İstanbul: Marmara Üniversitesi Vakfı Yayınları, 2015.
- Râzî, Fahreddin. Muhassalu efkâri’l-mütekaddimîn ve’l-müteahhirîn mine’l-ulemâ. Haz. Taha Abdürraûf Sa’d. Kâhire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, ts.
- Râzî, Fahreddin. Levâmi‘u’l-beyyinât. Tsh. Seyyid Muhammed Ebû Fâris en-Nu’mânî. Mısır: el-Matbaatu’ş-şerefiyye, 1323.
- Şeyh Müfîd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Nu‘mân el-Hârisî el-Ukberî. Evâilü’l-makālât ve’t-ta‘likât aleyhâ. Thk. İbrâhim el-Ensârî. Beyrut: Dârü’l-Müfîd, 1993.
- Türkmen, Hasan. “Ebu Haşim el-Cübbai’nin Kelâm Kavramına Fonetik Eksenli Yaklaşımı = The Phonetics-Oriented Approach of Abu Hashim al-Cubbai to the Concept of Kalam”. Kelâm Araştırmaları Dergisi 12/1 (2014): 353-370.