Mantık İlminin Belâgata Etkisi The Effect of Logic on Rhetoric
Öz
Bu makalede kavramsal ve sistematik açıdan mantık ilminin Arap belâgatını nasıl etkilediği incelenmiştir. Abbâsîler döneminde Aristo mantığının İslâm dünyasına girişiyle beraber Arap belâgatı mantık ilminden etkilenmiştir. Fakat bu etki daha çok kavramsal ve yöntemsel yönden olmuştur. Mantık ilmindeki tümeller, kavramsal düşünce, tanım teorisi, bölme (taksim), tasnif, delâlet gibi konular belâgat kaynaklarında görülmeye başlanmıştır. Doğu Belâgat Ekolü (Meşârika) aracılığıyla belâgat kitapları hicrî 5. asırdan sonra mantıksal metoda göre yazılmaya başlanmıştır. Bu metot, günümüze kadar belirleyici olmuştur. Bu metotta edebî zevk ve eleştiriden ziyade, belâgat konularının mantık usûlü ile ele alınması öne çıkmıştır. Belâgatın mantıksal bir kurguya göre teşekkül ettirilmesinde Ebû Yaʿkūb es-Sekkâkî (ö. 626/1229) ve onun Miftâhu’l-ʿulûm adlı eseri başat rol oynamıştır. Yine, Kudâme b. Caʿfer (ö. 337/948 [?]) ve Naḳdü’ş-şiʿr adlı eseri ile Ebü’l-Hasen Hâzim el-Kartâcennî’nin (ö. 684/1285) Minhâcü’l-büleġā adlı eseri de mantık ilminin etkisinde telif edilmiş belâgat kaynaklarıdır. Genel hatlarıyla mantık ilminin belâgata etkisini ortaya koyan bir araştırmayı tespit edemedik. Makalenin önemi, mantık ilminin, tarihsel, kavramsal, teorik, yöntemsel açıdan belâgata ne denli etkide bulunduğunu tespit ederek açıklamaktır. Ayrıca belâgatın mantıktan etkilenmesi belâgat ekolleri açısından da incelenmiştir. Araştırmada, mantık ilminin belâgata etkisi gösterilirken konuyla ilgili önceki çalışmaların ya daha çok Sekkâkî’nin belâgatı donuklaştırdığı iddiasını içerdiğini ya da bu etkinin sadece birkaç kavramla sınırlı gösterildiğini tespit ettik. Bu yaklaşımlardan farklı olarak belâgat tarihinde mantığın formel düzeyde de olsa daha kapsamlı bir etkisinin olduğu ifade edildi. Bu etki Sekkâkî’de bâriz bir şekilde görülmektedir. Ayrıca Aristo’nun Retorika ve Poetika adlı eserlerinin Arap Belâgatını sınırlı bir şekilde etkilediği belirtildi.
In this article, I examined how the science of logic has affected Arabic rhetoric in the historical process both conceptually and theoretically. It is a known fact that Arabic rhetoric was a part of the practical life of Arab society from the pre-Muhammad(pbuh) time to the Abbāsīds. With the introduction of Aristotelian logic to the Islamic world in the Abbāsīd period, Arabic rhetoric started to be influenced by the discipline of logic. Logic has affected rhetoric as well as religious sciences. However, this effect was conceptual and methodological rather than theoretical. This effect has been through topics such as universals, concept, definition theory, division (dividing), classification, and signification in the science of logic. Through the Eastern Rhetoric School (Mesārika), rhetoric books began to be written according to the logical method after the 5th century. In other words, the logical effect is not directed to content and theory in rhetoric works, but to form and classify the methods. This method has been decisive until today and rather than literary taste and criticism, has come to the fore to deal with rhetoric issues with a logical method. The role of rhetoric scholars such as Ebū Yaʿkūb es-Sekkākī (d. 626/1229) and his work Miftāhu’l-ʿulūm played an important role in the formation of rhetoric according to logic. Again, Kudame b. Caʿfer (d. 337/948 [?]) and his work named Naḳdu’l-şiʿr and the work of Ebü’l-Hasen Hāzim al-Kartācennī (d. 684/1285) Minhācu’l-buleġā also contributed to the science of logic. We have not been able to identify a study that reveals the effect of logic on rhetoric in general terms. The importance of the article is to determine and explain how much the science of logic affects rhetoric in terms of theory, methodology, and content. In the research, we found that while the effect of logic on rhetoric was shown, previous studies on the subject limited this effect to only a few concepts. We have stated that, unlike these approaches, logic has a deeper and more comprehensive effect on the history of rhetoric.
Anahtar Kelimeler:
Referanslar
- Abbâs, İḥsân. Târîḥu’n-naḳdi’l-edebî ʿinde’l-ʿArab. Beyrut: Dârü’s-Seḳâfe, 4. Basım, 1983.
- Alevî, Yaḥyâ b. Hamza b. Ali b. İbrahim. et-Tırâz li esrâri’l-belâġa ve ʿulûmi hakāiki’l-iʿcâz. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿUnsuriyye, 1423.
- Altunya, Hülya. Klasik Mantık Açısından Hakikat ve Şiir. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2. Basım, 2017.
- Aristoteles. Poetika. çev. Samih Rifat. İstanbul: Can Yayınları, 2019.
- Aristoteles. Retorik. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 14. Basım, 2016.
- Arslan, Adnan. “Endülüs Şairlerinden Hazim el-Kartâcennî’nin Sübhâniye Kasidesinde Yapısal Bütünlük”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2018), 173-191.
- Asana, Cennet. es-Sekkâkî’nin Miftâhu’l-Ulûm Adlı Eserindeki İlmu’l-İstidlâl Bahsinin Tahlili. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
- Ayık, Hasan. Farabi’de Dil-Mantık İlişkisi. İstanbul: Köprü Kitap Yayınları, 2019.
- Bolelli, Nusrettin. Belâgat Tarihi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2018.
- Bulut, Ali. Belâgat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İFAV Yayınları, 2015.
- Cevdet Paşa, Ahmet. Belâgat-ı Osmâniyye. İstanbul: Dersaâdet, 5. Basım, 1323.
- Cevizci, Ahmet. Etik: Ahlak Felsefesi. İstanbul: Say Yayınları, 2014.
- Coşkun, Abdulkadir. İbn Sina Felsefesinde Retorik. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2014.
- Cürcânî, Ebû Bekr Abdulkâhir b. Abdurrahman b. Muhammed. Delâilu’l-iʿcâz fî ʿilmi’l-meʿânî. thk. Abdulhamid Hindâvî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1422.
- Çapak, İbrahim. Ana Hatlarıyla Mantık. İstanbul: Ensar Yayınları, 5. Basım, 2018.
- Çapak, İbrahim. Düşünce Geleneğimizde Mantık. İstanbul: Ensar Yayınları, 2016.
- Dayf, Şevkî. el-Belâga: teṭavvur ve târîḫ. Kahire: Dârü’l-Maʿârif, 2003.
- Dayf, Şevḳî. Târiḥu’l-edebî’l-ʿArabî. Mısır: Dârü’l-Maʿârif, 1995.
- Desûkî, Muhammed b. Arefe. Hâşiyetü’d-desûḳî ʿalâ muḫtaṣari’l-meʿânî. thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAsrîyye, ts.
- Durmuş, İsmail. “Kartâcennî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/518-519. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
- Durmuş, İsmail. “Sekkâkî, Ebû Yaʿkūb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/332-334. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
- Durusoy, Ali. “Nahiv-Mantık Tartışmaları Bağlamında Sekkâkî’nin Yeri ve Önemi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi) 27 (Şubat 2004), 25-39.
- Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 4. Basım, 2007.
- Fârâbi, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed. Kategoriler ve Retorik. çev. Ali Tekin. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
- Gemuhluoğlu, Zeynep. “Metaforların Kognitif İçeriklerinin Felsefe ve Şiir Dili Açısından İncelenmesi -Fârabi, İbn Sinâ ve İbn Rüşd Örnekleri-”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 34 (2014), 121-144.
- Hacımüftüoğlu, Nasrullah. “Belâğat Ekolleri ve Anadolu Belâğat Çalışmaları”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi- Atatürk Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi Dergisi 8 (1988), 115-127.
- Hasırcı, Nazım. Klasik Mantık El Kitabı. Ankara: Araştırma Yayınları, 2017.
- Hâşimî, Ahmed b. İbrâhîm b. Mustafâ es-Seyyid. Cevâhirü’l-belâġa fi’l-meʻânî ve’l-beyân ve’l-bedîʿ. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 1999.
- İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Feth Ziyâüddîn. el-Mes̱elü’s-sâʾir fî edebi’l-kâtib ve’ş-şâʿir. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 1995.
- Kallek, Cengiz. “Kudâme b. Caʿfer”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/311-312. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
- Kartâcennî, Ebü’l-Hasen Hâzim. Minhâcü’l-büleġāʾ ve sirâcü’l-üdebâ. Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, ts.
- Kaya, Mahmut. “Hitâbet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/156-158. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
- Kazâ, Hüdâ vd. “Kitâbu’l-ḥitâbe li Aristū ve es̱eruhû fi’t-türâs̱i’n-naḳdiyyi ve’l-belâġiyyi ʿinde’l-ʿArab: el-Câhız nümûzecen”. Dirâsât el-ʿulûmi’l-insâniyye ve’l-ictimâʿiyye 41/1 (2014), 1-21.
- Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn. et-Telḫîṣ fî ʻulûmi’l-belâġa. thk. Abdurrahman el-Berḳûḳî. Kahire: Dârü’l-Fikri’l-ʻArabî, 1350.
- Kırkız, Mustafa. Arap Belagat İlminin Tarihi ve Gelişim Aşamaları. İstanbul: Beyan Yayınları, 2014.
- Kudâme, Ebû’l-Ferec. Naḳdü’ş-şiʿr. İstanbul: Matbaʿatü’l-Cevâib, 1302.
- Mendûr, Muhammed. fi’l-Mîzâni’l-cedîd. Kahire: Naḥdatü Mısr, 2004.
- Meydânî, Abdurrahman Hasen Habenneke. el-Belâġatü’l-ʻarabiyye. Dımeşk: Dârü’l-Kalem, 1416/1996.
- Mübârek, Mâzin. el-Mûcez fî târîhi’l-belâġa. Dımeşk: Dârü’l-Fikri’l-ʻArabî, 1999.
- Orak, Kadriye Yılmaz - Orak, Bayram. “Belâgatın Felsefî Temeli: Mantık”. Adana: Çukurova Üniversitesi Türkoloji Sempozyumu, 2021.
- Öner, Necati. Klasik Mantık. Ankara: Divan Kitap, 14. Basım, 2016.
- Özdoğan, M. Akif. “Belâgatın Sistematize Edilmesinde es-Sekkâkî ve el-Kazvînî’nin Rolü”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 2/4 (2002), 97-106.
- Öznurhan, Halim. “Aristoteles Poetika’sının Arap Edebiyatındaki Yansımaları”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (2004), 255-281.
- Öznurhan, Halim. “Kudâme b. Caʿfer’e Göre Şiir Kusurları”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (2005), 131-155.
- Rescher, Nicholas. İslâm Mantık Tarihi. İstanbul: Litera Yayınları, 2018.
- Sekkâkî, Ebû Yakûb. Miftâhu’l-ulûm. çev. Zekeriye Çelik. İstanbul: Litera Yayınları, 2017.
- Sekkâkî, Ebû Yaʿkûb Sirâcüddîn. Miftâḥu’l-ʿulûm. thk. Abdülhamîd Hindâvî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmî, 2000.
- Smyth, William. “Belâgat İlminin Standart Hale Gelen Düzenlenişi ve es-Sekkâkî’nin Miftahu’l-ʿUlûm’u”. çev. Abdullah Yıldırım. Şarkiyat Mecmuası 22 (11 Aralık 2013), 213-232.
- Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahman b. Ebîbekr. Hüsnü’l-muḥâdara fî târîḫi Mısr ve’l-Kāhira. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Mısır: Dâru İḥyâ-i’l-Kütübi’l-ʿArabî, 1967.
- Sübkî, Ebû Hâmid Bahâeddîn. ʿÂrûsu’l-efrâḥ fî şerḥi telḫîsi’l-miftâḥ. thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 1423.
- Taşdelen, Hasan. “Belâgat İlmi ve Tarihi”. İslâm Medeniyetinde Dil İlimleri: Tarih ve Problemler. ed. İsmail Güler. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
- Tekin, Ali. “Retorik Üzerine Küçük Şerh: İbn Rüşd”. Karadeniz Teknik Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (KTUİFD) 2/2 (20 Aralık 2015), 179-193.
- Würsch, Renate. “Yerel Arap Geleneği Açısından Retorik ve Stilistik”. Folklor Akademi Dergisi 4/3 (26 Aralık 2021), 542-552.
- Yavuz, Yusuf Şevki. “Hatâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/443. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
- Yetiş, Kazım. “Belâgat-ı Osmâniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/387-388. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
- Yıldırım, Abdullah. Sekkâkî’de Belagat Tasavvuru. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2020.
- Zervâk, Fuâd. “Es̱eru’l-felsefeti’l-yûnâniyye fi’l-belâġati’l-ʿarabiyye”. Defâtiru Maḫber eş-Şiʿriyye el-Cezâiriyye 3/7 (2018), 130-143.
Lisans
Telif Hakkı (c) 2022 Mütefekkir
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License ile lisanslanmıştır.