Muhammed Ziyâeddin Taşkesânî (Taşkesenli) ve Sarf Risâlesi Muhammed Ziyāeddīn Taskesānī (Taskesenli) and Sarf Treatise
Öz
Arapça, kelime hazinesi ve gramer açısından geniş bir dildir. Cahiliye döneminde Arapların şehir hayatından ziyade göçebe/bedevi bir hayat yaşamalarının bir sonucu olarak yazı geleneği tam anlamıyla gelişim göstermemiştir. Bu nedenle Arapça söz varlığı temelde sözlü (şifâhî) ve işitsel (semâî) kültüre dayanmaktaydı. Bu durum Arapçanın asli yapısını büyük ölçüde korumaya bir vesile teşkil etmekteydi. Ancak İslâm fetihleriyle toprakların genişlemesi neticesinde bir taraftan diğer dillere karşı Arapçayı koruma öbür taraftan ise yeni Müslüman olan kavimlere Arapçayı öğretme gibi amillerden dolayı tedvin faaliyeti erken dönemlerde başlamıştır. Tedvin edilen kurallar, zamanla konularına göre müstakil birer ilim haline gelmeye başlamıştır. Bu ilimlerden biri de Arap dilinin kelime yapısını inceleyen sarf ilmidir. Sarf ilmi, dilin temel bileşenleri olan kelimeleri incelediğinden ilk dönemden itibaren dilcilerin ilgi odağı olmuş ve bu alanda birçok eser kaleme alınmıştır. Söz konusu eserlerden bir tanesi de son dönem Osmanlı ulemasından Muhammed Ziyâeddin Taşkesânî’nin (ö. 1914) Kitâbu sarfin sağîrin adlı risâlesidir. Bu çalışmada öncelikle sarf ilmi hakkında kısaca bilgi verildikten sonra müellifin hayatı, eserleri, Kitâbu sarfin sağîrin adlı risâlesi ve bu risâlede takip ettiği yöntemin yanı sıra risâlenin muhtevası ve sarf ilmine katkısı incelenmiştir. Çalışmanın sonunda da el yazması eserin tenkitli neşrine yer verilmiştir. Neşirde Diyanet Yazma Eser Kütüphanesi, nr. 6513-I’deki mecmua içerisinde bulunan mevcut tek nüshası esas alınmıştır.
Arabic is a language with a rich vocabulary and grammar. Due to the nomadic/bedouin lifestyle of the Arabs during the pre-Islamic era, the tradition of writing didn't fully develop. As a result, the Arabic lexicon primarily relied on oral (spoken) and auditory (heard) culture. This situation largely contributed to preserving the fundamental structure of the Arabic language. However, with the expansion of territories through Islamic conquests, efforts to protect Arabic against other languages and to teach it to newly converted Muslim communities led to the early development of language codification. The formalized rules gradually evolved into independent fields of study based on specific topics. One of these fields is the science of morphology (sarf) which examines the structure of words in Arabic. Sarf, being concerned with the fundamental components of language, has been the focus of linguists since early times, and numerous works have been written on this subject. One such work is the treatise titled “Kitāb sarf sagheer” by Mohammad Ziyāaddīn Taskesānī, an Ottoman scholar of the late period (d. 1914). In this study, after providing a brief overview of the science of morphology, the author's life, works, the treatise “Kitâbu sarfin sağîrin”, the methodology followed in the treatise, as well as its content and contribution to the science of morphology are examined. The study concludes with a critical edition of the manuscript. The manuscript used for the edition is the sole copy found in the compilation housed in the Diyanet Manuscript Library, no. 6513-I.
Anahtar Kelimeler:
Referanslar
- el-Afgânî, Saîd. min Târîhi’n-nahv. Beyrut: Dârü’l-Fikr, ts.
- Akbaş, Rıfat. “Sarf İlminin Tarihi ve Kavramları Üzerine”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 45 (2019), 253-275.
- “Taşkesenli Ahmed Efendi”. Evliyalar Ansiklopedisi. ed. İlhan Apak. 11/44-445. İstanbul: Türkiye Gazetesi Yayınları, 1993.
- Aydemir, Abdullah. “Besmele”. Diyanet İlmi Dergi (Diyanet Dergisi) 10/106-107 (Nisan 1971), 82-89.
- Çağmar, Mehmet Edip. İbn Rüşd’ün Nahiv Anlayışı. Diyarbakır: y.y., 2012.
- Dede, Halis - Çıkar, Mehmet Şirin. “Ebû Osman el-Mâzinî ve Sarf İlmindeki Yeri” 9/47 (Aralık 2016), 54-63.
- Gündüzöz, Soner. “Nahiv ve Sarf İlimlerinin Doğuşu Üzerine”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/9 (Ocak 1997).
- Hindâvî, Hasan. Menâhicu’s-sarfiyyîn ve mezâhibuhum. Beyrut: y.y., 1989.
- ʽAbdünnebî, Muhammed ʽÎd Hasan. Devru medreseti’l-Kûfe fî neş’eti ʽilmi’s-sarf. Kahire: y.y, 2010.
- İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Münsif. y.y.: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Kadîm, 1954.
- İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Camâlüddin Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî. Lisânü’l-ʽarab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414.
- Kahraman, Olcay. Anadolu Beylikleri (Ahmed Tevhid Ulusoy). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
- Kurtubî, Muhammed b. Ahmed. el-Camiʽ li ahkâmi’l-Kur’ân. Kahire: y.y., 1967.
- Mertoğlu, Mehmet Suat. “Salâtüselâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/23-24. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
- Tantâvî, Muhammed. Neş’etü’n-nahv ve târîhu eşheri’n-nuhât. Kahire: Dârü’l-Meʽârif, 1995.
- Taşkesânî, Ziyâeddin. Kitâbu sarfin sagîrin. Ankara: Diyanet işleri Başkanlığı Kütüphanesi, Arap Dili-Sarf ve Nahiv, 6513-I.
- Taşkesenligil, İbrahim. “Taşkesenli”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/148-149. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
- Taşkesenlioğlu, Lokman. “Erzurumlu Bir Şair; Şeyh Ziyêddin Taşkesenî ve Klasik Tarzındaki Şiirleri”. Türkiye Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 65 (2019), 55-75.
- Yavuz, Yusuf Şevki. “Hamdele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/448-449. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
- Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillah. el-Burhân fî ’ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Mısır: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-’Arabiyye, 1957.
- “Taşkesenli Ziyâeddin Efendi”. Erişim 11 Nisan 2023. https://www.gulzarihacegandergisi.com/component/k2/taskesenli-ziyaeddin-efendi.html
Lisans
Telif Hakkı (c) 2023 Mütefekkir
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License ile lisanslanmıştır.