Tevhidin Ulûhiyyet, Rubûbiyyet ve İsim-Sıfat Şeklinde Tasnifinin Tarihî Süreci ve Kritiği The Historical Process and Critism of Classifying Tawḥīd in the Form of Ulūhiyyah, Rubūbiyyah and the Divine Names and Attributes of Allah
Öz
Kelâm ilmi kaynaklarında tevhid bahsi, Allah’ın varlığı ve birliği etrafında şekillenmektedir. Zamanla tevhidin ulûhiyyet, rubûbiyyet ve isim ve sıfat şeklinde kısımlara ayrılarak incelendiği; içerik bakımından ise klasik kaynaklardan farklılaştığı görülmektedir. Her ne kadar tevhid konusu izah edilirken ulûhiyet ve rubûbiyyet gibi kavramlar ilk dönemlerden itibaren kaynaklarda geçse de sistematik olarak söz konusu kavramları tevhidin alt başlıkları halinde ilk defa ele alan kişinin İbn Teymiyye (ö. 728/1328) olduğu ifade edilmektedir. Ondan sonra bu şekilde tasnifler yapılarak tevhidin incelenmesi özellikle Selefî anlayış tarafından devam ettirilmektedir. Tevhidin bu şekilde kısımlara ayrılarak izah edilmesi, teolojik açıdan aykırı fikirlerin doğmasına sebep olmuş ve tevhid, itikadî bir mesele olmaktan çıkıp sosyal hayatı etkilemiştir. Başka bir ifadeyle bu anlayış, tevhidin sınırlarını itikadî sahanın dışına çıkararak amelî boyutu da tevhidin içeriğine dâhil etmiştir. Böylelikle amelî yönden eksiklikler itikadî açıdan tekfir edilmeye sebep olmuştur. Öyle ki toplumda bazı insanları ve özellikle de inananları ayrıştırıcı, dışlayıcı ve ötekileştirici olumsuz tesirleri söz konusu olmuştur. Bu tür yaklaşımların dayandırıldığı teolojik zeminin ise tevhidin ulûhiyyet ve rubûbiyyet şeklinde kısımlara ayrılması olduğu görülmektedir. Oysa tevhid, Allah’ın varlığına ve birliğine imanı gerektirdiği gibi; barış, güven ve birlik temelinde tüm insanlara saygı ve merhametle davranmayı da gerektirmektedir. Bu düşünceler etrafında çalışmamızda öncelikle tevhidin ulûhiyyet, rubûbiyyet ve isim ve sıfat şeklinde tasnif edilmesinin tarihî süreci ele alınacak ve daha sonra kelâm ilmi açısından kritiği yapılmaya çalışılacaktır.
In the scientific sources of Kalām, the topic of tawḥīd has been shaped around the existence and unity of Allah. Over time it is seen that tawḥīd has been examined by being divided it into parts in the form of ulūhiyyah, rubūbiyyah, the divine names and attributes of God and that it has differed from classical sources in terms of its content. Although concepts such as ulūhiyyah and rubūbiyyah were used in the sources from the first periods while the topic of tawḥīd was studied, it is stated that Ibn Taymiyyah was the first person to systematically address them as the sub-topics of tawḥīd. Subsequently, studying tawḥīd under these classifications was continued to this day especially by the Salafi understanding. Over time, studying tawḥīd by dividing it into such parts led to the birth of radical theological ideas, and tawḥīd ceased to be an issue of faith and affected social life. In fact, this understanding has made tawḥīd go beyond the field of faith and included deeds in the content of tawḥīd. Therefore, shortages in terms of deeds became a reason for accusing people of infidelity. So much so that some negative effects have been achieved in society that have discriminated, excluded and marginalized some people and especially believers. It is seen that the theological basis on which such approaches are based is that the division of tawḥīd is divided into parts in the form of ulūhiyyah and rubūbiyyah. However, just as tawḥīd requires to believe in the existence and unity of Allah, it also requires treating all people with respect and compassion on the basis of peace, trust and unity. Based on these thoughts, in our study, first, the historical process of classifying Tawḥīd in the form of ulūhiyyah and rubūbiyyah, the divine names and attributes of God will be discussed, and then it will be analyzed perspective of the science of kalām.
Anahtar Kelimeler:
Referanslar
- Abdülvehhâb, Muhammed b. Keşfü’ş-şubehât. Mekke: y.y., 1986.
- Abdülvehhab, Muhammed b. Kitâbü’t-tevhid ellezî hüve hakkullâhi ale’l-aʿbîd. Riyad: y.y., 1995.
- Abdülvehhâb, Muhammed b. Tevhîd 2. çev. Harun Ünal. İstanbul: Tevhid Yay., 1996.
- Abdülvehhab, Süleyman b. Abdullah b. Muhammed b. Teysîru’l-Azîzi‘l-Hamîd fi Şerh-i Kitabi’t-Tevhîd. Beyrut: y.y., 1989.
- Akın, Murat. “Muhammed b. Abdülvehhâb’ın Tevhid Anlayışına Eleştirel Bir Yaklaşım”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (Haziran 2015), 109-134.
- Akın, Murat. Tevhid Davasında Tefrikaya Savrulmak. İstanbul: Asalet Yayınları, 2022.
- Akın, Murat. Vehhâbîlikte Tevhid ve Şirk. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
- Aydın, Ömer. İslam İnanç Esasları. İstanbul: İşaret Yayınları, 2015.
- Baloğlu, Adnan Bülent. Son Hurafe Deizm. Ankara: DİB Yayınları, 2021.
- Baz, Abdulaziz b. Abdullah b. İslâm’ın Beş Rüknü ile İlgili Sorulara Önemli Cevaplar. çev. Muhammed Şahin. b.y.: yy. ts.
- Beyâzîzâde, Ahmed Efendi. İmam-ı Azam Ebû Hanîfe’nin İtikâdî Görüşleri. çev. İlyas çelebi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2000.
- Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil, Sahîhü’l-Buhârî. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts. “Kitâbü’t-tevhîd”, 8/162.
- Cevziyye, İbn Kayyım. Medâricü’s-sâlikîn beyne menazil iyyake na’büdü ve iyyake neste’în. thk. Muhammed el-Mu’tasım billâh el-Bağdâdî. Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l-Arabî, 1996.
- Cürcânî, Alî b. Muhammed eş-Şerîf. Kitâbü’t-ta‘rîfât. thk. Muhammed Abdurrahman el-Mar‘aşlî. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 1439/2018
- Cüveynî, Ebü’l-Meâlî. Kitabü’l-irşâd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1995.
- Çelebi, İlyas. “Sıfat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/100-106. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
- Çınar, Mahmut. “Zarûrât-ı Dîniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/138. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
- Demir, Hilmi. Ehli Sünnetin Kurucu Öznesi Ebû Hanîfe Adil Toplumun Temelleri. Ankara: Anadolu Yay., 2021.
- Dicvî, Yusuf. Makalat ve’l-fetâvâ. 2 Cilt. Ezher: el-Buhûsü’l-İslâmiyye, 1401/1981.
- Ebû Hanîfe, Nuʿmân b. Sâbit b. Zûtâ b. Mâh. el-Fıkhü’l-ekber. İmâm-ı Aʿzam’ın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2015.
- Ebû Hanzala. Akaid Dersleri. İstanbul: Furkan Yayınları, 2016.
- Ebû Hanzala. Tüm Rasullerin Ortak Daveti. İstanbul: Furkan Yayınları, 2013.
- Esen, Muammer. Temel İnanç Esasları. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2006.
- Eşʿarî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim el-Basrî. Kitabü’l-lümaʿ. nşr. Abdülaziz İzzü’d-din es-Sirvani. Beyrut: Dârü’l-Lübnan, 1987.
- Eyibil, İrfan. “Tevhid-i Ulûhiyyet Kavramı Üzerine Bir Değerlendirme”. Kelam Araştırmaları 11/2 (2013), 181-194.
- Feyzân, Sâlih. Cinlerin ve İnsanların Yaratılış Gayesi Olan Tevhid. çev. Muhammed Şahin. İstanbul: Mercan Kitap, 2007.
- Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. el-İktisâd fi’l-iʿtikâd. Kahire: Dârü’l-Minhâc, 1437/2016.
- Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed. İlcâmü’l-avam an ilmi’l-kelâm. Beyrut: Dârü’l-minhâc, 1439/2017.
- Gümüşoğlu, Hasan. İslâm’ın İtikad Esasları. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2021.
- Hamis, Osman b. Muhammed el-Hamed. Ehl-i Sünnet’ten Şia’ya Kalpten Kalbe. İstanbul: Guraba Yayıncılık, 2013.
- Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. eş-Şeybânî. Usûlü’s-sünne. Riyâd: Dârü’l-Menâr, h. 1411.
- http://ktp.isam.org.tr/ (Erişim 14 Haziran 2022)
- https://www.tevhiddersleri.org/ (Erişim 3 Eylül 2022)
- Humeyd, Şeyh Abdullah b. Muhammed b. Tevhid ve Halis Selefi Akidenin Beyanı. çev. Ebû Turâb Murad b. Abdurrahman es-Sivâsî. b.y.: Kitap ve Sünnete Davet Yayınları, 1434/2013.
- Humeyyis, Muhammed İbn Abdurrahman. Usûlid-dîn ʿinde’l-İmamı Ebî Hanîfe. b.y.: Dârü’s-Sumeyʿili’n-Neşr ve’t-Tevziʿ, 1992.
- İbiş, Fatih. “Kelâmî Ontoloji Açısından Vahdet-i Vücutçu Tevhid Anlayışına Bazı Eleştiriler”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (2015), 63-86.
- İbn Ebü’l-İz, Ebü’l-Hasen Sadrüddîn Alî b. Alâiddîn Alî b. Muhammed ed-Dımaşkī. Şerhu'l-Akîdeti‘t-Tahaviyye. thk. el-Arnaut et-Türki. Beyrut: Müessesetü‘r-Risâle, 1411/1990.
- İbn Sînâ. İlâhiyât-ı Şifâ Metafizik. çev. Ekrem Demirli - Ömer Türker. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2011.
- İbn Teymiyye, Takıyyüddin. et-Tisʿîniyye. thk. Muhammed Aclân. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1999.
- İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Mecmûü’l-fetâvâ. nşr. Abdurrahman b. Kâsım. Kahire: y.y., 1404.
- İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Tedmuriye Akîdesi. çev. Muhammed Şahin. Riyad: Rabva Semti İslâmî Dâvet Bürosu, 1429/2008.
- Îcî, Adûdiddin Abdurrahman b. Ahmed. el-Mevâkıf fi ilmi’l-kelâm. Beyrut: y.y., ts.
- İmam-ı A’zam. Fıkh-ı Ekber-İmam-ı Maturidi, Ebü’l Müntehâ ve Molla Hüseyin Şerhleri. çev. Y. Vehbi Yavuz. İstanbul: Bayrak Yay., ts.
- Kâdî Abdulcebbâr, Ebü’l-Hasan Abdülcebbâr b. Ahmed. Şerhu’l-usûli’l-hamse. thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbiyye, 2009.
- Karadaş, Cağfer. İslâm Akaidi. Ankara: Ay Yayıncılık, 2017.
- Karadâvî, Yusuf. Tekfirde Aşırılık. çev. M. Salih Geçit. İstanbul: Şura Yayınları, 1998.
- Kahraman, Hüseyin. “Akıl Anlayışları ile Temel İlkeleri Arasındaki İlişki Açısından Bir Muʿtezile-Eşʿariyye Mukayesesi”. Mütefekkir 7/13 (2020), 53-74.
- Kur’ân Yolu (Erişim 30 Mayıs 2021)
- Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu -Muhammed Aruçi. Beyrut: Dâru sader, 2010.
- Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Mehmet Boynukalın - Bekir Topaloğlu. İstanbul: Dârü’l-Mîzan, 2005.
- Maviş, Nezir. “İmân Esasları Bağlamında Eğitim ve Öğretimde Vahhâbîlik - Suudi Arabistan Örneği”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/4-5 (2016), 116-144.
- Müslim, Ebü’l-Hüseyin b. Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’s-sahîh. İstanbul: y.y., ts.
- Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymun b. Muhammed. Tabsiratu’l-edille fî usûli’d-dîn. nşr. Hüseyin Atay - Şaban Ali Düzgün. Ankara: TDV Yay., 2004.
- Özler, Mevlüt. İslam Düşüncesinde Tevhid. İstanbul: Rağbet Yay., 2005.
- Pezdevî, Ebü’l-Yüsr. Uṣûlü’d-dîn. nşr. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyyetü li’t-türas, 1424/2003.
- Râzî, Muhammed b. Ömer b. Hüseyin Fahreddîn. Kelâm’a Giriş (el-Muhassal). çev. Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Ünv. İlahiyat Fak. Yay., 1978.
- Sifil, Ebubekir. Ehl-i Sünnet Akâidi Muhtasar Tahâvî Şerhi. 2. Basım. İstanbul: Rıhle Kitap, 2016.
- Subhî, Ahmed Mahmûd. fî İlmi’l-Kelâm dirasetü felsefîyyetü li arai’l-fıraki’l-İslâmiyyeti fî usûli’d-dîn. Beyrut: y.y., 1985.
- Şehristânî, el-İmam Ebi’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm. Nihayetü’l-ikdam fi ilmi’l-kelâm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1425/2004.
- Taftazanî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer. Şerhu’l-akâid. thk. Muhammed Adnan Derviş. b.y.: y.y., ts.
- Topaloğlu, Bekir. “Allah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
- Topaloğlu, Bekir. Allah İnancı. İstanbu: İSAM Yay., 2006.
- Topaloğlu, Bekir. vd. İslâm’da İnanç Esasları. İstanbul: İFAV Yay., 1998.
- Useymin, Muhammed b. Sâlih. Şerhu keşfi’ş-şubehât. Kahire: y.y., 1426/2005.
- Yeniyayla, Seher - Aykaç, Mustafa. “Muhammed el-Humeyyis’in Ebû Hanîfe Algısı”. Kastamonu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (2020), 92-114.
- Yeprem, Mustafa Saim. Mâtürîdî’nin Akîde Risâlesi ve Şerhi. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
- Yörükan, Yusuf Ziya. “Vehhabilik”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (1953), 51-67.
Lisans
Telif Hakkı (c) 2023 Mütefekkir
Bu çalışma Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License ile lisanslanmıştır.