Abbâsîler Dönemine Kadar Mısır’da Kıptîler ve Müslümanlarla İlişkileri The Relations between Copts and Muslims in Egypt Until the Abbasid Era
Öz
İslâm’ın ilk dönemlerinde Müslümanlar farklı coğrafyalara hâkim olmuşlar ve buralarda farklı etnik ve dini kimlik sahibi topluluklarla ilişkiye girmişlerdir. Bu bağlamda fetih öncesinde Bizans için, fetihten sonra ise Müslümanlar için büyük önem ifade eden Mısır, Hz. Ömer döneminde hâkimiyet altına alınmıştır. Fetih sırasında Mısır topraklarında genel olarak Kıptî yerli halk ve Bizans destekli Rumlar yaşamaktaydı. Kıptîler kendilerine özgü yaşam şekilleriyle yöneticilerinden farklı özelliklere sahiplerdi ve Mısır’da ikinci sınıf insan muamelesi görmekteydi. Bu çalışmada Mısır diyarının yerli halkı olan Kıptîler’in İslâm öncesindeki yaşantıları ve fetihle birlikte yeni idarecilerle olan ilişkileri Emevîler dönemini de içine alacak şekilde konu edilmiştir. İlk fethedilen bölgelerden olan Mısır’da görevli valiler ilk dönemlerden itibaren halka daha önce yaşadıkları olumsuzlukların aksine hoşgörüyle yaklaşmışlar, inanç özgürlüğü başta olmak üzere huzur içerisinde bir hayat yaşama imkânı sunmuşlardır. Kıptî Hıristiyan halkın önemli bir kısmı fetihten sonraki birkaç yüzyıl içinde İslâm’ı tercih etmiş, bir kısmı ise cizye vergisini düzenli olarak ödemişlerdir. Ancak özellikle bazı Emevî idarecilerinin vergilerle ilgili bir kısım uygulamaları yerli halkın öfkesine ve ayaklanmaların yaşanmasına sebep olmuştur. Buna rağmen genel olarak baktığımızda fethinden Abbâsîler dönemine kadar olan yaklaşık yüz on yıllık bir sürede Kıptîler Müslüman idareci ve yöneticilerle huzur içerisinde yaşamışlardır. Müslümanların Mısır’daki Hıristiyan halkla olan ilişkileri ilk dönemde Müslüman idarecilerin Gayr-ı Müslim tebaaya olan yaklaşımı hakkında da bilgiler vermesi yönüyle önemlidir. Bu çalışmada Kıptîlerin Mısır’ın fethinden sonra özellikle Emeviler döneminde Müslüman idarecilerle olan ilişkilerinin hangi düzeyde olduğunun ortaya konulması amaçlanmıştır.
In the early periods of Islam, Muslims had dominated different geographies and had intercourse with different ethnic and religious communities. In this context Egypt which is of high importance for Byzantine before the conquest as well as for the Muslims after the conquest has been conquered during the time of Omar. During the conquest, Coptic locals and Byzantine-backed Greeks generally lived on the Egyptian territory. The Copts had different charaçteristics than their rulers with their unique way of life, and they were treated as second class people in Egypt. In this study, Copticans, who are the indigenous people of the Egyptian land, have been subjected to the pre-Islamic life and the relations with the new rulers together with the conquest, including the Umayyad period. In Egypt, which was one of the first conquered regions, the governors unlike the previous negativity, approached with tolerance, freedom of belief and peace. An important part of the Coptic Christian population preferred Islam over a few centuries following the conquest, while others paid their taxes regularly. However, some of the practices of some Umayyad rulers related to taxes caused the indignation and resentment of the indigenous people. Nevertheless, the Copts lived in peace with Muslim rulers over a period of about a decade, from the conquest until the Abbasid era. In terms of providing information about the approach of Muslim administrators to non-Muslim citizens, Muslims' relations with the Christian public in Egypt are important. In this study, it is aimed to reveal the level of the relationship between Coptic Christians and Muslim administrators after the conquest of Egypt, especially during the Umayyad period.
Anahtar Kelimeler:
Referanslar
- Abdülhâdî, Cemal. Fethu Mısr. Kāhire: Dâru’t-Tevzi´ ve’n-Neşri’l-İslâmî, 1999.
- Ahmet, Abdürrezzâk Ahmet. Târîhu Mısr ve âsâruha’l-İslâmî münzü’l-fethi’l-Arabî hattâ nihâyeti’l-asri’l-Fâtımî. Kāhire: Dâru’l-Fikr, 1993.
- Aksu, Ali. “Emevîler Döneminde Sosyal Tabakalar”. İSTEM 4/8 (2006): 63-81.
- Anter, İsmail Ahmed – Abbâdi, Hüsâm. Delîl mûciz li âsâri’l-medîneti’l-İskenderiyye. İskenderiye: Müessesetü Şebâbi’l-Câmia, ts.
- Artokça, İzzettin. Kıptîler. Ankara, 2013.
- Atçeken, İsmail Hakkı. Devlet Geleneği Açısından Hişam b. Abdülmelik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
- Atiya, Aziz Suryal. Doğu Hıristiyanlığı Tarihi. Trc. Nurettin Hiçyılmaz. İstanbul: Doz Yayınları, 2005.
- Baş, Ayşenur. Papa III. Şenuda Döneminde Mısır’da Kilise-Devlet ve Kıptî-Müslüman İlişkileri. Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi, 2013.
- Belâzûrî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Ensâbu’l-eşrâf. Thk. Süheyl Zekkar - Riyad ez-Zirikli. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
- Belâzûrî, Ahmed b. Yahyâ b. Câbir. Fütûhu’l-büldân. Trc. Mustafa Fayda. İstanbul: Siyer Yayınları, 2013.
- Beyazyüz, Kevser. Mısır’da Toplum, Sosyo-Kültürel ve Ekonomik Yaşam (Fethinden Emevîler Döneminin Sonuna Kadar). Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2015.
- Bolay, Süleyman Hayri. Felsefî Doktrinler ve Terimler Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 1997.
- Çelik, Mehmet. “Süryani Kaynaklarına Göre İmparator Marcian’ın İskenderiye Kütüphanesini Yaktırması ( 1 Ağustos 455 )”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 10/1 (2000): 51-67.
- Çelik, Mehmet. Bizans İmparatorluğunda Din-Devlet İlişkileri I. İzmir, 1999.
- DİA, “Kıptîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25: 424-426. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
- Durant, William James. Kıssatu’l-hadâra. Trc. Zeki Necip Mahmut. Beyrut, 1988, 12.
- Duygu, Zafer. Hıristiyanlık ve İmparatorluk (Geç Antikçağ’da Kilise-Devlet İlişkileri ve Kristoloji Paradigmaları). İstanbul: Divan Kitap, 2017.
- Ebû Râbiye, Abdulhâlik Seyyid. Amr b. el-Âs, beyne yedeyi’t-târîh. Kāhire: ez-Zehrâ li’l-A‘lâmi’l-Arabî, 1988.
- Ebu’l-Ferec el-Bağdâdî, Kudâme b. Ca‘fer. Kitâbu’l-harâc. Bağdat: Dâru’r-Reşîd, 1981.
- Erbaş, Ali. Hıristiyanlık’ta Reform ve Protestanlık Tarihi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2015.
- Erdem, Mustafa. “Kıptî Kilisesi Üzerine Bir Araştırma”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36/1 (1997): 143-178.
- Erkal, Mehmet. “Cizye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8: 42-45. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
- Eroğlu, Ahmet Hikmet. “Hıristiyanların Bölünme Sürecine Genel Bir Bakış” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (2000): 309-325.
- Gök, Murat. İslâm Tarihi ve Medeniyetinde İskenderiye Şehri. Ankara: Gece Kitaplığı, 2018.
- Harputlî, Husnî. el-İslâm ve ehlü’z-zimme. Kāhire, 1969.
- Hasan, İbrahim Hasan. Siyasî, Dini, Kültürel, Sosyal İslâm Tarihi. İstanbul, 1985-1987.
- Hınz, Walther. İslâm’da Ölçü Sistemleri. Trc. Sevim Acar. İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları, 1990.
- Hitti, Philip Khuri. Siyasî ve Kültürel İslâm Tarihi. Trc. Salih Tuğ. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2011.
- İbn Abdilber, İbn Ömer Yûsuf b. Abdullah. el-İstîâb fi ma´rifeti’l-ashâb. Thk. Ali Muhammed el-Becavî. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1992.
- İbn Abdilhakem, Ebu’l-Kāsım Abdurrahman b. Abdillah. Fütûhu Mısr ve’l-mağrib Port Saîd: Mektebetü’s-Sekāfeti’d-Dîniyye, 1995.
- İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Târîhu İbn Haldûn. Thk. Halil Şehâde. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1988, 2.
- İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâil b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. Beyrut: Dâru İhyai’t-Türâsi’l-Arabî, 1988, 8.
- İbn Sa´d, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. et-Tabakātü’l-kübrâ. Thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
- İbn Tağriberdî, Cemaleddin Yûsuf. en-Nücûmu’z-zâhira fî mulûki Mısr ve’l-Kāhira. Mısır: Dâru’l-Kütüb, ts.
- İbnü’l-Cevzî, Şemsüddîn Ebi’l-Muzaffer. Mir’âtü’z-zamân fi tevârîhi’l-a´yân. Dımeşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2013.
- İskenderî, Ömer. Târîhu Mısr ile’l-fethi’l-Usmânî. Mısır, 1920.
- Kahle, Paul. Zur Geschichte des mitelalterlichen Alexandria. Berlin: Der İslâm, 1922.
- Kallek, Cengiz. “Meks”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 583-588. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
- Kapar, M. Ali. “Emevî Valilerinden Abdülazîz b. Mervân”. İSTEM 4/8 (2006): 43-49.
- Kāşif, İsmail. “Ta´rîbu müctemei’l-İskenderiyye”. İskenderiye, 1973.
- Kāşif, İsmail - Served, Cemaleddin - Âşûr, Saîd Abdulfettah. Mevsûatu târîhi Mısr abre’l-usûr. Kāhire, 1993.
- Kilâî, Ebû Rebî Süleyman b. Mûsa el-Endelûsî. el-İktifâ bimâ tezammenehû min meğâzî Rasûlillah ve’s-selâseti’l-Hulefâ, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
- Kindî, Ebû Ömer Muhammed b. Yûsuf. Kitâbu’l-Vulât ve Kitâbu’l-Kudât, Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekāfiyye, 1987.
- Makrizî, Ebü’l-Abbas Takıyyüddîn Ahmed b. Ali b. Abdülkadir. el-Mevâiz ve’l-i‘tibâr, bi zikri’l-hıtat ve’l-âsâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
- Marsot, Afaf Lutfi al-Sayyıd. Mısır Tarihi (Arapların Fethinden Bugüne). Trc. Gül Çağlalı Güven. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2010.
- Moro, Muhammed. Yâ Akbâta Mısra intebihû. Kāhire, 1973.
- Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiu’s-sahîh. Dımeşk, ts.
- Nüveyrî, Şihabuddîn Ahmed b. Abdulvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. Kāhire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2003.
- Özdemir, Mehmet. “Hanzale b. Safvân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16: 52-53. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
- Özkuyumcu, Nadir. Mısır ve Kuzey Afrika’nın Müslümanlar Tarafından Fethi. Manisa: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2007.
- Öztürk, Levent. İslâm Toplumunda Hıristiyanlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
- Rufeyle, Yakup Nahle. Târîhu’l-ümmeti’l-Kıptîyye. Mısır, 2000.
- Sadeddin, İbrahim. el-Milel ve’n-nihal ve’l-a´râk (Humûmu’l-ekalliyyât fi’l-vatani’l-Arabî). Kāhire, 2018. 3.
- Safedî, Salâhuddîn Halil b. Aybek. el-Vâfî bi’l-vefeyât. Beyrut, 2000.
- Sağlam, Ahmet. Tolunoğullarının Kuruluşundan İhşîdîlerin Yıkılışına Kadar Mısır’da Gayr-i Müslimler. Yüksek Lisans Tezi, Celal Bayar Üniversitesi, 2011.
- Sâlim, Seyyid Abdülaziz. Târîhu’l-İskenderiyye ve hadâratuhâ fi’l-asri’l-İslâmî. İskenderiye: Müessesetü Şebâbi’l-Câmia, 1982.
- Sallâbî, Muhammed Ali. Mü’minlerin Emiri Hz. Ömer. Trc. Mehmet Akbaş. İstanbul, 2008.
- Sert, Ekrem. Mısır Kıptî Kelimesi ve Günümüzdeki Durumu. Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2017.
- Seyyid, Eymen Fuad. “İskenderiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22: 574-580. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
- Suyûtî, Abdurrahman b. Ebî Bekr Celaleddin. Husnü’l-muhâdara fî târîh-i Mısr ve’l-Kāhira. Thk. Muhammed Ebu’l-Fadl. Mısır: Dâru İhyâi Kütübi’l-Arabî, 1967.
- Şimşek, Aslıhan Arslantürk. Ortadoğuda Kimlik Sorunu ve Kıptîler. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2010.
- Takkûş, Muhammed Suheyl. Târîhu’l-hulefâi’r-râşidîn (el-futûhât ve’l-incâzâti’s-siyâsiyye). b.y:. Dâru’n-Nefâis, 2003.
- Tantavî, Ali. el-Câmiu’l-Ümevî fî Dımaşk. Dımaşk: Matbaatü’l-Hükûme, ts.
- Wiet, Gaston. “Kıptîler”. İslâm Ansiklopedisi. 6: 716-733. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1967.
- Yuhanna, Menessa. Târîhu’l-kenîseti’l-Kıptîyye. Kahire: Mektebetü’l-Mehabbe, 1983.
- Yüksel, Mücahit. Emevîler Döneminde Hıristiyanlar. Doktora Tezi, Necmettin Erbakan Üniversitesi, 2016.
- Zağlûl, Sa´d. “el-İskenderiyyetü’l-İslâmiyye”, târîhu’l-Medîne mine’l-fethi’l-Arabî ile’l-asri’l-Fâtımî. İskenderiye, 1963.
- Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîhu’l-İslâm. b.y., 2003.
- Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-İber fi haberi men ğaber. Beyrut, ts.
- Zeydan, Corci. Târîhu Mısri’l-hadîs (mine’l-fethi’l-İslâmî ilâ hâze’l-asr). Mısır: Matbaatü’l-Hilâl, 1925.
- Ziriklî, Hayruddin. el-A´lâm. Beyrut, 2002.